YẾM VIỆT NAM XƯA VÀ NAY

Nhân Thu Hương có quà thơ tặng bạn đọc blogE  trông Trăng Trung thu, BBT minh hoạ thêm bằng bài tổng thuật của nhà văn Nguyễn Quang Lập cựu sinh viên Bách khoa K20 về các loại yếm chị em, để đêm nay, khi con cháu ngắm chị Hằng Nga trên cung trăng thì các công bố vào blogE chiêm ngưỡng các chị Hằng, Nga dưới mặt đất nhé (BBT).

Chẳng biết cái yếm có từ thời nào, nghe nói nó có từ thế kỉ 12 triều Lý.
Xưa dân mình quen ăn chắc mặc bền, áo quần còn chưa đủ mấy ai để ý đến nội y. Sáng kiến cải tiến nội y đặc săc này chắc chắn là của các công chúa, các tiểu thư phu nhân nhà quí tộc. Người ta nói cái yếm ra đời để tôn cái lưng ong, thì đúng rồi, nhưng trước hết nó che bộ ngực, nơi đàn ông hay để ý tất phải có cái che đậy, bảo vệ.

Thoạt kì thuỷ chiếc yếm có hình vuông vắt chéo trước ngực, góc trên khoét làm cổ, hai đầu đính mẩu dây để cột ra sau gáy. Sau thì thiên hình vạn trạng. Cổ khoét tròn gọi là yếm cổ xây, cổ nhọn đầu hình chữ V gọi là yếm cổ xe, đáy chữ V mà sẻ sâu xuống gọi là yếm cổ nhạn….

Nghệ thuật nửa kín nửa hở của cái yếm gọi là tuyệt chiêu, cả ba góc luôn tình trạng sắp nhìn thấy nhưng vẫn kín đáo như thường. Tấm lưng ong lộ thiên phía sau, bộ ngực nẩy rung rinh phiá trước vô cùng hấp dẫn. Về sau sinh ra cái nịt ngực để bảo vệ bộ ngực, làm cho ngực khỏi sệ lại tránh được hoàn toàn mọi góc nhìn xéo của cánh mày râu.

Cái nịt ngực lúc đầu chỉ là tấm vải thô buộc chặt ngực, sau mới khoét lỗ cho thoáng, làm dây buộc cho tiện, gọi là cái xu chiêng. Đến khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, xâm lược luôn cái yếm, mẫu corset của đàn bà tây chế ngự ngực đàn bà ta rất nhanh। Gái tân thời nêu gương đeo trước, về sau cả tân thời lẫn nạ dòng, cả gái quê lẫn gái thị thành đều đua nhau đeo, cái yếm tuồng như biến mất, chỉ còn lại nơi đàn bà thuần chất quê.

Thực ra nịt ngực là biến dạng của cái yếm, nó sinh ra vì nhu cầu có bộ ngực đẹp của phụ nữ, độ nửa kín nửa hở rõ ràng hơn. Đàn bà xưa nay đều vậy, vừa muốn che vừa thích khoe, cái yếm tưởng hở nhưng kín như bưng, nịt ngực khác, góc nào cũng lồ lộ những khoảng da thịt trắng ngần, gợi cảm hấp dẫn.

Ngày nay nơi gọi xu chiêng, nơi gọi nịt ngực, nơi gọi cooc-sê tùm lum tùm la. Trước 1975 không biết miền Nam gọi là gì chứ miền Bắc đều gọi là cooc- sê, gọi thế vừa thanh lại vừa oách. Thời này chiến tranh ác liệt, dân chúng đào hầm phòng chống bom đạn thì cái cooc- sê cũng cố thủ bằng một lớp vỏ rất dày.

Lúc đầu chị em còn cho may chồng lớp nhiều lớp vải dày cộp, sau còn lót cả catton , giống hai cái phễu nhọn cứng। Ra đường cô nào cô nấy hai khối nhọn hoắt, càng nhọn càng oách. Chả hiểu ngực cứng nhọn thì đẹp kiểu gì nhưng các cô đua nhau cứng nhọn.

Đã thế còn thắt rất chặt, ép bộ tuyệt lê trong hầm catton, thời này chị em toàn cài cúc, mỗi lần cài cúc vô cùng khó, phải có người đứng sau giúp cài cho, rất phức tạp nhưng chẳng ai chịu nới rộng ra. Nhiều người bị viêm loét ngực cũng vì thế nhưng chẳng ai rời mốt nhọn cứng, cứ đua nhau cứng hơn nữa, nhọn hơn nữa, rất lạ.

Cô nào ngực nhỏ còn cả một lớp vải dày cứng, đôn cái cooc- sê lên thật cao thật nhọn cho bằng chị bằng em. Nhiều cô đầu nhọn cooc- sê đâm thủng cả áo. Đi xem phim đứng trước chị em, lỡ cô nào đè ngực vào lưng, hai cái đầu nhọn đâm một phát, đau chết điếng.

Miền Nam giải phóng, ngực chị em miền Bắc cũng được giải phóng luôn, cái cooc-sê cứng nhọn chật cứng của chị em miền Bắc gần như đồng loạt biến mất, thay vào đó là cooc-sê mút mềm mại nhẹ nhàng rộng rãi của miền Nam.

Cho đến năm 1980 trở đi mốt nhọn hoắt nhường chỗ cho mốt tròn đều. Các cooc –sê có thêm một gọng đỡ bằng thép hay nhựa cứng, ngoài có viền đăng ten nhìn rất ngon mắt. Dần dà các loại cooc-sê được cải tiến thiên hình vạn trạng, cooc –sê không dây vai, cooc- sê khuy móc phía trước, cooc- sê may liền áo, cooc- sê hoàn toàn không dây, chỉ hai cái kẹp móc liền ngực vô cùng giản tiện.

Ngày nay hình như chị em đang chán các loại cooc-sê, nhiều người không thèm đeo nó nữa, họ thích sự rung rinh gợi cảm khi di chuyển hơn là cứ đóng đinh chật cứng, mất cả mềm mại. Cái yếm ngàn xưa lại trở về, trên sân khấu, ngoài đường phố ta thấy gái tân thời ngay nay đang đeo những cái yếm tân thời thay luôn cả áo. Cái yếm khéo phô cái eo thon và làn da trắng mềm mại, khoe luôn đôi cánh tay tròn lẳn, ba góc chéo luôn ở tình trạng sắp nhìn thấy, mỗi bước đi lại rung rinh rung rinh.

Thế mới biết ông bà ta xưa thật khéo chơi.

 

Áo Yếm: Di sản trang phục của Việt Nam

Hình ảnh những cô gái thướt tha trong tà áo dài duyên dáng từ lâu đã trở thành biểu tượng của Việt Nam. Tuy nhiên, nhìn lại quá trình phát triển lịch sử trang phục dân tộc, Việt Nam không chỉ có áo dài mà còn có áo yếm - thứ trang phục không thể thiếu của người con gái xưa.

Ngày xưa áo yếm thường chỉ được gọi với cái tên nôm na là cái yếm, đó là thứ trang phục đã có từ bao đời nay và vẫn còn giữ được cho đến ngày hôm nay. Yếm là một thứ trang phục nội y không thể thiếu của người phụ nữ Việt xưa. Nó là một tấm vải hình thoi hoặc hình vuông có sợi dây để quàng vào cổ và buộc vào sau lưng, được dùng để che ngực.
Không chỉ vào chốn cung đình với các mệnh phụ công nương, cái yếm còn ra ruộng đồng "dầm mưa dãi nắng" với người nông dân và cùng với chiếc áo tứ thân, cái yếm theo chị em đến với hội đình đám, góp phần tạo nên bộ "quốc phục" của quý bà thời xưa.
Khi xưa ở với mẹ cha
Một năm chín yếm xót xa trong lòng
Từ khi em về nhà chồng
Chín năm một yếm, em lật trong ra ngoài.

Một số nhà nghiên cứu cho rằng chiếc yếm được ra đời là để tôn lên cái lưng ong vốn được xem là một nét đẹp của người phụ nữ trong văn hóa Việt Nam.
Theo quan niệm truyền thống của người Việt, một cô gái đẹp là phải có cái lưng được thắt đáy nhỏ nhắn như cái lưng ong. Người Việt xưa cho rằng những cô gái với cái lưng ong không chỉ mang một dáng hình đẹp mà còn có đầy đủ tất cả những đức hạnh của một người vợ, người mẹ.

Đàn bà thắt đáy lưng ong
Đã khéo chiều chồng lại khéo nuôi con.

Cái yếm xuất hiện trong cuộc sống của người dân Việt Nam không biết tự lúc nào và mãi tới đời nhà Lý (thế kỷ 12) cái yếm mới "định hình" về cơ bản. Theo dòng lịch sử, cái yếm không ngừng biến đổi, nâng cao tính thẩm mỹ qua những lần cải tiến.

Thuyền anh ngược thác lên đây
Mượn đôi dải yếm làm dây kéo thuyền.
Ở gần mà chẳng sang chơi
Để em ngắt ngọn mồng tơi bắc cầu.
Mồng tơi chẳng bắc được đâu
Em cởi dải yếm bắc cầu anh sang

Ở thế kỷ 17, cái yếm vẫn chưa có sự thay đổi lớn lao về hình thức. Thế kỷ 19, cái yếm có hình vuông vắt chéo trước ngực, góc trên khoét lỗ làm cổ, hai đầu của lỗ, đính hai mẩu dây để cột ra sau gáy.
Nếu cổ tròn gọi là yếm cổ xây, cổ nhọn đầu hình chữ V gọi là yếm cổ xẻ, đít chữ V mà xẻ sâu xuống gọi là yếm cổ cánh nhạn. Bước sang thế kỷ 20, áo yếm càng được sử dụng phổ biến với nhiều kiểu dáng và mẫu mã phong phú.

 Dành cho người lao động có yếm màu nâu dệt bằng vải thô. Người lớn tuổi mặc yếm màu thẫm.
Con gái nhà gia giáo mặc yếm nhiều màu, trang nhã và kín đáo. Loại yếm "ỡm ờ", màu sặc sỡ, cổ cắm sâu trễ quá bờ ngực, "thách thức" chỉ dân "trời ơi" dạng Thị Mầu mới mặc. Thời kỳ "cách tân" này, cổ yếm thường được "dằn" thêm ba đường chỉ để "bảo hiểm" hoặc may viền lằn vải, thêu hoa cặp theo đường biên cổ.

"Em đeo giải yếm đào
Quần lĩnh áo the mới
Tay cầm nón quai thao".

Một loại yếm hay được các cô gái sử dụng nữa là "yếm đeo bùa". Gọi là yếm đeo bùa bởi người mặc chúng thường để xạ hương vào trong túi vải nhỏ đeo cạnh yếm, đó chính là thứ vũ khí vô cùng lợi hại của các cô gái thời xưa...
Không chỉ vậy, chiếc yếm còn làm nên những câu chuyện tình yêu vô cùng độc đáo. Xưa, các cô gái khi hẹn hò người mình yêu thường "ém" một miếng trầu trong chiếc yếm của mình, dân gian gọi đó là "khẩu trầu dải yếm". Có lẽ không có thứ trầu nào "linh thiêng" hơn loại trầu dải yếm này.
Để trở thành "quốc phục" của quý bà quý cô trước khi chiếc áo dài ra đời, đi kèm với cái yếm là chiếc áo cánh khoác ngoài không cài cúc.Khi ra ngoài bên ngoài chiếc yếm phải có thêm chiếc áo dài, chiếc váy lưỡi trai bằng lĩnh, dải lụa đào hoặc màu mỡ gà thắt ngang lưng, cái xà tích bạc lủng lẳng, bộ "độ nghề" ǎn trầu bên phía cạnh sườn, chân mang dép.  

Gió xuân tốc dải yếm đào
Anh trông thấy oản sao không vào thắp hương.
Chưa hết, phục trang ra đường còn phải kể đến là hai chiếc khǎn đội đầu: khǎn nhiễu (quấn bên trong) và khǎn mỏ quạ (trùm bên ngoài). Nếu đúng dịp hội hè đình đám các cô gái thường trang bị thêm cho mình chiếc nón quai thao, tóc vấn cao cài lược.
Suốt chiều dài lịch sử, cái yếm đã đi vào "giấc mơ" của biết bao thế hệ mày râu. "Trời mưa lấy yếm mà che - Có anh đứng gác còn e nỗi gì?". Đáp lại, các nàng cũng chẳng vừa:  

"Ước gì sông hẹp tày gang - 
Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi".
Hỡi cô mặc áo yếm hồng
Đi trong đám hội có chồng hay chưa?...  

Cô kia yếm trắng lòa lòa
Lại đây đập đất trồng cà với anh.
Bao giờ cà chín cà xanh
Anh cho một quả để dành mớm con.
 

Cho đến câu nhớ nhung, mong đợi của kẻ xa quê  

Mình về mình có nhớ chăng
Ta về như lạt buộc khăn nhớ mình.
Ta về ta cũng nhớ mình
Nhớ yếm mình mặc, nhớ tình mình trao
Cái yếm là thứ trang phục vừa kín đáo, vừa... “ỡm ờ” một cách nghệ thuật và độc đáo. Chả thế mà Thị Mầu nói với chàng nô: "Gió xuân tốc dải yếm đào - Anh trông thấy oản sao không vào thắp hương!"...
Hay như thơ Hồ Xuân Hương:  

Lược trúc lỏng cài trên mái tóc,  
Yếm đào trễ xuống dưới nương long.
Ðôi gò bồng đảo sương còn ngậm,
Một lạch đào nguyên suối chửa thông.

 

Cuộc cách mạng yếm xảy ra vào thế 20 khi các kiểu áo Tây phương xâm nhập vào Việt Nam với sự ra đời của rất nhiều kiểu yếm và áo ngực mới lạ. Trang phục du nhập vào có tính tiện dụng hơn hẳn nên Yếm không còn được sử dụng rộng rãi nữa, yếm thường chỉ được dùng cùng với các trang phục cổ trong các dịp lễ hội truyền thống.
Ngày nay chiếc yếm đã được cải tiến gọi là áo yếm để dùng cho các em gái mới lớn. Áo yếm dùng mặc trong có hai dây đeo lên vai thay vì trước đây chiếc yếm có hai dây buộc quanh cổ và hai dây bên buộc ngang lưng... nhưng chiếc áo yếm ngày xưa vẫn xứng đáng là một di sản trang phục của Việt Nam.

Em thắt làm chi giải yếm tơ
Sao không thả lỏng để anh nhờ
Rắc rối cho đời thêm cái gút
Gỡ mãi xuân tàn tóc bạc phơ
(Thu Giang)

 

Mặn mà môi thắm má hồng
Em vào ca hát giữa dòng trời mây
Yếm đào theo gió vờn bay
Quai thao che mặt bàn tay thon mềm.
Hội lim đến hẹn lại lên...
Thuyền trôi xuôi bến êm đềm thuyền xuôi...
Trai tài gái sắc sánh đôi
Còn em buông mãi những lời hát ca...
Bây giờ giã hội...mình ta
Đừng theo em nhé để mà...bén duyên
Hẹn rằng đến hội lại lên
Tìm em cô gái dịu hiền...năm xưa...

 
Ta vẫn gặp lại nó thấp thoáng trong nhiều vần thơ cũ với những cung bậc cảm xúc rất tinh tế mà sâu sắc: Chiếc yếm! Mỗi khi đọc những vần thơ nói về cái trang phục cổ truyền ấy của phụ nữ Việt Nam, trong lòng ta lại dâng lên một niềm hoài cổ. Thời xưa, các cụ ta quan niệm người con gái được coi là đẹp khi mặc trang phục phải biết phô một cách kín đáo những đường nét của cơ thể:

 

Yếm và ca dao
 

Đàn ông đóng khố đuôi lươn
Đàn bà mặc áo hở lườn mới xinh
(Ca dao)
Mẹ ta không có yếm đào
Nón mê thay nón quai thao đội đầu
Ta vẫn gặp lại nó thấp thoáng trong nhiều vần thơ cũ với những cung bậc cảm xúc rất tinh tế mà sâu sắc: Chiếc yếm! Mỗi khi đọc những vần thơ nói về cái trang phục cổ truyền ấy của phụ nữ Việt Nam, trong lòng ta lại dâng lên một niềm hoài cổ.
Thời xưa, các cụ ta quan niệm người con gái được coi là đẹp khi mặc trang phục phải biết phô một cách kín đáo những đường nét của cơ thể:
 

Đàn ông đóng khố đuôi lươn
Đàn bà mặc áo hở lườn mới xinh
(Ca dao)
Thật vậy, cùng với chiếc áo tứ thân, chiếc yếm theo các chị em đến với hội hè, đình đám, góp phần tạo nên nét tinh tế trong cách ăn vận của phụ nữ Việt Nam. Chiếc yếm thời xưa cũng là nguồn cảm hứng bất tận của các văn nhân thi sĩ. Không phải ngẫu nhiên Nguyễn Nhược Pháp viết bài thơ “Chùa Hương” để nhấn mạnh vẻ đẹp trang phục lễ hội của thiếu nữ “hơn hớn xuân thì” khi mặc yếm lên chùa:
 

Khăn nhỏ, đuôi gà cao
Lưng đeo dải yếm đào Quần lĩnh, áo the mới;
Tay cầm nón quai thao.
Thời xưa, để tăng độ quyến rũ, các cô gái phải lấy xạ hương cho vào túi nhỏ rồi khâu đính vào phía trong yếm. Loại yếm có trang bị “bảo bối” này gọi là “yếm đeo bùa”. Trong mười điều thương của chàng trai đối với cô gái thì điều thứ 5 là:
Năm thương yếm thắm đeo bùa
Yếm mà đeo bùa thì vô cùng “lợi hại”, đến độ các vị tu hành thiếu tâm huyết cũng....
 

Sư về sư ốm tương tư
Ốm lăn, ốm lóc cho sư trọc đầu
 

Ai làm cho dạ sư sầu
Cho ruột sư héo cho bầu đứt dây
Chiếc yếm đeo bùa thì “lợi hại” như thế, song không phải các cô gái xưa đều mặc chiếc yếm đó, những chiếc yếm bình thường cũng làm cho bao đấng mày râu phải lòng.
 
Trời mưa lấy yếm mà che
Có anh đứng gác còn e nỗi gì.
Thú vị nhất về chiếc yếm là đề tài tình yêu – tình yêu thời yếm thắm có nhiều li kì, hấp dẫn. Miếng trầu đã được cô gái giấu mọi người, ém trong dải yếm dành cho người mình yêu mà dân gian gọi là “khẩu trầu dải yếm”. Có lẽ không có thứ trầu nào “linh thiêng” hơn loại “trầu dải yếm” này. Dải yếm trong truyền thống dân gian còn là nhịp cầu của sự giao duyên.
 

Ước gì sông rộng một gang
Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi.
Hoặc: Gần đây mà chẳng sang chơi
Để anh ngắt ngọn mồng tơi làm cầu
Mồng tơi chẳng bắc được cầu Em cởi dải yếm bắc cầu anh sang.
Nếu nói con gái thời nay mạnh mẽ, táo bạo thì các cụ xưa có lẽ còn táo bạo hơn khi họ lại dùng ngay dải yếm, cái “phụ tùng” rất mỏng manh của người con gái, chỉ dùng để mặc bên trong ấy giờ trở thành “chiếc cầu” bắc cho người yêu sang chơi, hiếm có người con gái hiện đại nào dám yêu hết mình, táo bạo và lãng mạn đến thế!
 (Nguyễn Quang Lập)